प्रस्‍तावना
कारली व दोडका या सारख्‍या वेलभाज्‍यांना तारीचा मांडव बांबू इत्‍यादी प्रकारांचा आधार दयावा लागत असतो. कारली व दोडका यांच्‍या वाढीची सवय व मशागतीची सुत्रे जवळ जवळ एक समान असतात. महाराष्‍ट्रामध्‍ये कार्ल्‍याखाली अंदाजे ५२० हेक्‍टर क्षेत्र असून दोडका या पिकाखाली १२२० हेक्‍टर क्षेत्र आहे. कार्ल्‍याला परदेशात व मोठया शहरात असेच खेड्यात तर दोडक्‍याला स्‍थानिक बाजारपेठेत नेहमीच मागणी असते.
हवामान
या दोन्ही पिकांची पावसाळी व उन्‍हाळी या दोन्ही हंगामात लागवड करतात. कारल्‍यास उष्‍ण व दमट हवामान तर दोडक्‍यास समशितोष्‍ण व दमट हवामान खूप जास्त प्रमाणात मानवत असते. दोडका थोडीशी थंडी थोडीशी असली तरी चालते. मात्र कार्लाच्‍या वेलीवर थंडीचा परिणाम होतो व रोगाचे पिकावर परिणाम होतो.
जमीन
भुसभूशीत चांगला निचरा असणारी भारी ते मध्‍यम जमनीत कार्ले व दोडका पिकाची लागवड करावी. चोपण अथवा चिबड जमिनीत ही पिके घेऊ नये व ते शकतो घेण्यास टाळावे.
पूर्वमशागत व लागवड
जमीनीची उभी आडवी नांगरट करून तणांचे व गवतांचे तुकडे वेचून मशागत करून शेत स्‍वच्‍छ करावे. तद नंतर प्रति हेक्‍टरी ११० ते १५५ क्विंटल शेणखत किंवा कंपोस्‍टखत टाकावे. कुळवणी करून खत जमिनीत चांगले मिसळावे रोटा मारावा. कार्ल्‍याची लागवडीसाठी दोन ओळीत 1.5 ते 2 मिटर व दोन वेलीत 60-७० सेमी अंतर ठेवावे. दोडक्‍यासाठी दोन ओळी 2.5 ते 3.5 मिटर वर दोन वेलीत ९० ते १२५ सेमी अंतर ठेवतात. प्रत्‍येक ठिकाणी 2 ते 3 बिया टाकाव्या लावतात. दोन्ही पिकात बियांची टोकन ओलसर जमिनीत करण्यात यावी. बिया वरंब्‍याच्‍या बगलेत तोपवा लावा उगवण होईपर्यंत पाणी चागले बेताचे द्यावे.
हंगाम
कार्लाची लागवड उन्‍हाळी पिकासाठी जानेवारी फेब्रूवारी महिन्‍यात शकतो करतात. उशिरात उशिरा मार्चमध्‍ये सुध्‍दा लागवड करत असता. पावसाला सुरु होण्याचा वेळेस म्हणजे खरीपाची लागवड जून जूलै महिन्‍यात करतात. दोडका कमी दिवसात येणारा असल्‍यामुळे त्‍याची लागवड कारल्‍यापेक्षा २० ते २५ दिवसांनी उशिरा केली तरी चालते
वाण
अ) कारले
कोईमतूर लॉग : या जातीची फळे पांढरी व लांब लचक असतात. या जातीची लागवड महाराष्‍ट्रात पावसाळी हंगामात शकतो करतात.
अरका हरित : अरका हरित या जातीची फळे आकर्षक लहान मध्‍यम भगी फूगीर, हिरवीगार असतात. फळांमध्‍ये बियांचे प्रमाण कमी अल्‍प असते.
पुसा दो मोसमी : या जातीचे फळ वजनदार व लांब लचक व हिरवे गार असते. ही जात दोन्ही हंगामात करत असतात आहे. 55-५६ दिवसांत फळे काढणीस सुरुवात होते.
पुसा विशेष : ही जात उन्‍हाळी हंगामासाठी योग्‍य असून पाण्याचा भागात नदी काठच्‍या लागवडीस योग्‍य आहे.
या शिवाय विद्यापीठाने विकसित केलेल्‍या सिलेक्‍शन-4, सिलेक्‍शन-5, सिलेक्‍शन-6 तसेच कोकण तारा, फुले ग्रिन गोल्‍ड अर्काहरित, हिरकणी या अनेक जाती लागवडीस योग्‍य ठरत आहे.
ब) दोडका
पुसा नसदार : या जातीची फळे एकसारखी लांब व हिरवट रंगाची दिसत असतात. या जातीस 60 दिवसांनी फूले येत असतात. प्रत्‍येक वेलीस १६ ते २१ फळे लागतात.
को-१ : ही हळवी जात असून फळे ६५ ते ८० सेमी लांबीची असतात. प्रत्‍येक वेलीस 4 ते ६ किलो फळे लागतात.
या शिवाय पुसा चिकणी कोण हरिता, फुले सूचेता तसेच स्‍थानिक जाती लागवडीयोग्‍य ठरत आहेत.
बियाण्‍यांचे प्रमाण
कारल्‍यासाठी हेक्‍टरी 5 ते 6 किलो बियाणे लागत असता. बियाणे 25 ते ६० पी.पी.एम.जी.ए. किंवा ४२ पी.पी.एम.एन.ए.ए. च्‍या द्रावणात बुडवून नंतर प्रतिकिलो बियाण्‍यास 3 ते ५ ग्रॅम कार्बोन्‍डॅझिम लावून नंतर लागवड करावी. दोडक्‍यासाठी हेक्‍टरी ३ ते ५ किलो ग्रॅम बियाणे लागते.
खते व पाणी व्‍यवस्‍थापन
कारले पिकासाठभ्‍ प्रति हेक्‍टरी 20 ते २५ किलो नत्र 30 किलो स्‍फूरद व 3५ किलो पालाश लागणीच्‍या वेळी द्यावे व नत्राचा दुसरा हप्‍ता २५ किलो या प्रमाणाम फूले दिसायच्‍या वेळेस द्यावा. तसेच दोडका पिकासाठी प्रति हेक्‍टरी २५ ते 30 किलो नत्र ३० किलो स्‍फूरद व ३० किलो पालाश लागवडीच्‍या वेळी द्यावेत. व नत्राचा 25 ते 30 किलोचा दुसरा हप्‍ता 1 ते महिन्‍याने द्यावा.
आंतरशागत
झाडा भोवतालचे तण काढून स्‍वच्‍छता ठेवावी, जमिन नेहमी भुसभुशीत ठेवण्यात यावी. दोन्ही पिकास आधाराची गरज असल्‍यामुळे बांबू अगर झाडांच्‍या वाळलेल्‍या फांद्यांचा किवा तारीचा वापर करावा. तसेच तारांवर सुध्‍दा वेली पसरवून त्‍यापासून चांगला नफा मिळविता येतो.
रोग व कीड
रोग : या पिकांवर प्रामुख्‍याने केवडा व भुरी रोगाचा प्रादुर्भाव होत असतो. भुरी रोगाच्‍या नियंत्रणासाठी डिनोकॅप -1 मिली. 1.दीड लिटर पाण्‍यातून फवारावे तसेच केवडा या रोगाच्‍या नियंत्रणासाठी डायथेन झेड ७८ हेक्‍टरी औषध 10 ग्रॅम 10-१२ लिटर पाण्‍यातून फवारावे.
किडी : या पिकांवर प्रामुख्‍याने तांबडे भुंगिरे, फळमाशी व मावा या किडीचा प्रादुर्भाव जास्त होत असतो. पाने खाणारी आळीच्‍या नियंत्रणासाठी ट्रायअॅझोफॉस 2 मिली प्रतिलिटर पाण्‍यातून फवारणी करावी. फळ माशीच्‍या नियंत्रणासाठी मेलॉथिऑन 2-३ मिली प्रतिलिटर पाण्‍यातून फवारावे.
काढणी व उत्‍पादन
लागवडीनंतर 60 ते ७० दिवसांनी फुलावर येतो. पुर्ण वाढलेली पण कोवळी फळे काढून टाकावी. नखाने हळूच दाबल्‍यावर व्रण पडत असते ती फळे कोवळी समजावीत. दोडक्‍याचे हेक्‍टरी ११० ते १६० क्विंटल उत्‍पादन मिळते.कारल्‍याची फळे कोवळी असतानाच काढून घायावीत. कारल्‍याचे हेक्‍टरी ११० ते १६० क्विंटल उत्‍पादन येते.