Israel Agricultural Technology: यंदाच्या ऑगस्टमध्ये इस्राईल देशाचा अभ्यास दौरा करण्याची संधी मला मिळाली आणि मोठ्या प्रमाणात हा वाळवंटी प्रदेश आहे. माती व पाणी या दोन्ही बाबतींत अनुकूलता नसूनही कृषी क्षेत्रामध्ये अद्ययावत तंत्रज्ञानाचा वापर करणारा हा जगातील अग्रेसर देश आहे तसेच दौऱ्यादरम्यान अभ्यासलेले काही तंत्रज्ञान येथे देण्याचा प्रयत्न आहे.(Israel Agricultural Technology )
इस्राईल हा कृषी प्रधान वाळवंटी प्रदेश आहे आणि येथे भूमध्यसागरी हवामान असून, प्रामुख्याने दोन ऋतू आहेत. एक उष्ण आणि दमट असणारा उन्हाळी हंगाम एप्रिल ते ऑक्‍टोबर कालावधीत असतो तसेच या हंगामात अत्यंत तुरळक पर्जन्यवृष्टी असते. दुसरा म्हणजे थंड असणारा पावसाळी- हिवाळा ऋतू आणि जो ऑक्टोबरचा उत्तरार्ध ते मार्चपर्यंत असतो. हिवाळ्यात सरासरी पर्जन्यवृष्टी सुमारे २० इंच (५० सेमी.) असते आणि अन्य काही भागांत दरवर्षी ३५ इंच (९० सें.मी.) पाऊस पडतो.
संशोधन केंद्रातील प्रयोग
रीशॉन लेझीऑन या शहरात द वोल्कनी सेंटर नावाचे सरकारी कृषी संशोधन केंद्र आहे आणि सन १९२१ मध्ये त्याची स्थापना झाली. तेथे २०० शास्त्रज्ञ कार्यरत आहेत आणि येथील डॉ. डेव्हिड इझरा (वनस्पती रोग शास्त्रज्ञ) यांनी डाळिंबातील अल्टरनेरिया या बुरशीजन्य रोगाबाबत केलेल्या संशोधनासंदर्भात सविस्तर माहिती दिली. या रोगात पाने आणि फळांवर काळे डाग येतात तसेच फळाचा फक्त बाहेरील भाग खराब होतो.
डॉ. डेव्हिड यांच्या मते रोगाचा प्रादुर्भाव फुलोरा अवस्थेतच होतो आणि त्याच अवस्थेत प्रतिबंधात्मक उपाय करता येत असतात. झाडाची फांदी संतुलित अन्नद्रव्ये देऊन मजबूत केल्यास तुलनेने या बुरशीचा प्रादुर्भाव येतो आणि इस्राईलमध्ये डाळिंब हे प्रमुख व्यापारी पीक असल्याने अतिशय कमी पाणी आणि वाळवंट युक्त मातीमध्ये त्याचे अत्यंत चांगले उत्पादन येथील शेतकरी घेत असल्याची माहिती त्यांनी दिलीIsrael Agricultural Technology
डाळिंबाची शेती
ताजे डाळिंब खाण्याव्यतिरिक्त सलाड, काही रेसिपीज, ज्यूस, आरोग्यदायी उत्पादने, सौंदर्यप्रसाधने आणि औद्योगिक उत्पादनांसाठी कच्चा माल, रंग आदी उद्देशांनी येथे डाळिंबावर संशोधन सुरू आहे आणि देशात डाळिंबाची सुमारे २५०० हेक्टरवर लागवड आहे. प्रामुख्याने अवशेषमुक्त पद्धतीने उत्पादन घेतले जाते आणि सुमारे १९ टक्के फळबागा वंडरफूल वाणाखाली आहेत. तर ११६, कॅमेल, अक्को, शानी, इमेक, रोष पेरेड आदी जातींखालीही काही क्षेत्र आहे तसेच लवकर येणारे वाण, मध्य- हंगामी व मुख्य पीक हंगाम असे टप्पे आहेत. दरवर्षी सुमारे ६५ हजार टन डाळिंबाचे उत्पादन होते.
पैकी ३८ टक्के डाळिंबाची परदेशात निर्यात होत असते. यात प्रामुख्याने युरोपीय देश, रशिया, युक्रेन आणि उर्वरित कॅनडा, जॉर्डन, हाँगकाँग, श्रीलंका आदी देशांचा समावेश आहे तसेच सहकारी पद्धतीने शेती करणाऱ्या काही गावांना (मोशाव्ह) भेट देण्याची संधी मिळाली. त्यातील एका गावातील डाळिंब उत्पादक चॅनन इनव्हेटली यांनी आच्छादन, पाण्याचा ठिबक सिंचनाद्वारे योग्य वापर याविषयीचे नियोजन सांगितले आहे. फळावर सूर्यकिरणाचा प्रादुर्भाव होऊन काळा चट्टा पडतो. यावर उपाय म्हणून झाडाची वरची कॅनॉपी वाढवून फळे त्याखाली वाढविण्याच्या तंत्रज्ञानाबद्दल त्यांनी विवरण केल जाते.
मधमाशीपालन
दि वोल्कनी सेंटरचे शास्त्रज्ञ डॉ. तमीर यांनी रासबेरी, ब्लॅक बेरी, स्ट्रॉबेरी या फळांच्या अनुषंगाने पॉलिहाउस तंत्रज्ञानाची माहिती प्रत्यक्ष शेतांवर नेत दिली आणि उष्ण हवामान व कमी पाणी या परिस्थितीवर मात करण्यासाठी संरक्षित शेतीत विविध बेरींचे उत्पादन घेतले जात असते. रात्री थंड व दिवसा उष्ण तापमान हा समन्वय साधत उत्तम उत्पादन घेण्यात येते आणि त्यासाठी संतुलित अन्नद्रव्ये व पाण्याचा आवश्यक तेवढाच वापर असल्याने किडी-रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. परागीभवनासाठी मधमाश्‍या पॉलिहाउसमध्ये सोडल्या जातात. डॉ तामिर म्हणाले, की आमच्या देशात मधमाश्यांच्या ११०० प्रजाती आढळत असतात.
इस्रायली मधमाशी ही मूळची इटालियन आहे आणि ती एपिस मेलिफेरा म्हणून ओळखली जाते. इस्रायली मध उत्पादन आणि विपणन मंडळ हे मधमाशीपालन, संशोधन, संवर्धन आणि प्रसाराबाबत महत्त्वपूर्ण कार्य करत असते. मधमाशी परागीकरणावर अवलंबून असलेल्या पिकांमध्ये सफरचंद, लिंबूवर्गीय, टोमॅटो,खरबूज, स्ट्रॉबेरी, जर्दाळू, पीच, आंबा, द्राक्ष, गाजर, बटाटा, कांदा, भोपळा, बीन, काकडी, सूर्यफूल, विविध नट, अल्फाल्फा यांचा समावेश होतो असतो.डॉ. तामिर यांच्या मते मधमाशीपालन अन्न सुरक्षेमध्ये योगदान देते आणि जैवविविधतेच्या संरक्षणाच्या दृष्टीनेही ते महत्त्वाचे आहे.
द्राक्ष उत्पादन Israel Agricultural Technology
सहकारी पद्धतीने शेती करणाऱ्या गावांपैकी एका गावातील द्राक्ष उत्पादक हेम सहकारी पद्धतीने ४० हेक्टरवर द्राक्ष घेतात आणि ते म्हणाले, की इस्राईलमध्ये २० पेक्षा जास्त जातींसह ७५०० एकरांवर द्राक्ष उत्पादन घेतले जाते. पैकी ८० टक्के जाती पाश्‍चात्त्य राष्ट्रांतील मागणीमुळे बियांविरहित आहेत तसेच दरवर्षी अंदाजे ७० हजार टन द्राक्षे बाजारात पाठवली जातात. देशातील पाच प्रमुख प्रदेशांमध्ये (उदा. गॅलील, गोलन हाइट्स) वाइन द्राक्ष उत्पादन घेतले जाते. हे प्रदेश उच्च उंची, थंड वारे, दिवसा आणि रात्रीच्या तापमानातील बदल आणि पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या मातीमुळे या द्राक्षांसाठी सर्वांत अनुकूल आहेत.
नेगेव या उष्ण कटिबंधीय वाळवंटी प्रदेशात ठिबक सिंचनाद्वारे पाणी व अन्नद्रव्ये व्यवस्थापन करून द्राक्षे घेणे शक्य झाले आहे तसेच भूमध्य सागरी किनाऱ्याजवळील शेरॉन मैदान, हैफाच्या दक्षिणेस, झिक्रोन याकोव्ह आणि बिन्यामिना शहरांच्या आसपास देशातील सर्वांत मोठ्या द्राक्ष पिकविणाऱ्या क्षेत्रांचा समावेश आहे. गोलन टेकड्यांच्या उंच प्रदेशात काही द्राक्ष बागांना हिवाळ्याच्या महिन्यांत बर्फवृष्टीला सामोरे जावे लागते आणि या कोरड्या आणि उष्ण हंगामात फळबाग टिकवण्यासाठी ठिबक सिंचन आवश्यक असते. सूर्यप्रकाशापासून द्राक्ष वेलीचे संरक्षण करण्यासाठी द्राक्ष बागायतदार छाटणी आणि आच्छादन (छत) व्यवस्थापन तंत्राचा वापर करतात. द्राक्षकाढणी अनेकदा रात्रीच्या थंड तापमानात होते.
शेरॉन यांची शेती
नेगेव वाळवंटातील चेरी शेरॉन हे इस्राईलमधील मोठे प्रगतशील शेतकरी आहेत तसेच सुमारे३६ प्रकारच्या भारतीय भाजीपाला पिकांचे ते सुमारे ५००-५५० टनांपर्यंत उत्पादन घेतात. कुठलीही अनुकूल परिस्थिती नसताना व तेही वाळवंटात अशी शेती करणं हे स्वप्नवतच आहे. शेरॉन हे खऱ्या अर्थाने आधुनिक काळातील भगीरथ आहेत आणि त्यांचा जन्म तेल अवीवमध्ये भारतीय वंशाच्या कुटुंबात झाला आहे. त्यांचे पालक भारतातून इस्राईलमध्ये चांगल्या अपेक्षा आणि ‘करिअर’ संधीसाठी स्थलांतरित झाले होते आणि शेरॉन अस्खलित हिंदी बोलतात.
इंग्रजी आणि हिब्रू भाषेवरही त्यांचे चांगले प्रभुत्व आहे आणि ते ४५ वर्षांचे असून, पत्नी आणि दोन मुले असे त्यांचे कुटुंब आहे. शेतीतील प्रयोगांमधून शेतीबद्दल त्यांचे प्रेम आणि आवड सिद्ध होते आणि त्यांचा जन्म शहरातील असल्याने पूर्वी शेतीचा कुठला संबंध की त्यातील शिक्षण नव्हते. मात्र नेगेव वाळवंटातील कृषी संशोधन केंद्राच्या संपर्कात आल्यानंतर आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब त्यांनी सुरू केला. त्यापूर्वी भारतातून भाजीपाला आणि खाद्यपदार्थ आयातीचा त्यांचा व्यवसाय होता. इस्रायली बाजारपेठेच्या गरजा आणि भारतीय भाज्यांना असलेली मागणी त्यांच्या लक्षात आली आणि त्यानंतर १० वर्षांपूर्वी वाळवंटात त्यांनी शेती सुरू केली. आज ती २५ एकरांत विस्तारली आहे.
तणनियंत्रण
शेरॉन संरक्षित प्रकाराची शेती करतात आणि भेंडी, भोपळा, पडवळ, कारले, दोडका, कोथिंबीर, वांगी, चेरी टोमॅटो, मेथी, पालक, मिरची, कोबी, फ्लॉवर, ब्रोकोली आदींचे उत्पादन ते घेत असतात. तणनियंत्रणासाठी पॉलिहाउसमध्ये जमिनीवर पॉलिइथिलीन पेपर १० ते १५ दिवस अंथरून ठेवतात आणि या दरम्यान वारा आणि पाणी यांचा शिरकाव आत होऊ देत नाहीत. सुमारे ४५ अंश सेल्सिअस तापमानात पॉलिहाउसमध्ये प्रचंड मोठ्या प्रमाणात उष्णतेचा झोत तयार होतो. ज्यामुळे पॉलिइथिलीन पेपरखालील जमिनीतील तणांचे बियाणे, किडीची अंडी, कोष, मातीतील बुरशीचे बीजाणू नष्ट होत असतात.
नर्सरीत आर्द्रता निर्माण करण्याचे तंत्र
नर्सरीतील पॉलिहाउसवरही शेरॉन दुपदरी पॉलिइथिलीन पेपरचे आच्छादन करता असतात. आतमध्ये या पेपरपासून पाइपसदृश आकाराची नळी तयार केलेली असते आणि त्यात पाणी भरलेले असते. दिवसभरातील उष्णतेमुळे नळीतील पाण्याचे बाष्पीभवन होते. हे बाष्प दुपदरी पेपरमध्ये जमा होते आणि जसजसे तापमान कमी होते तसतसे आतील बाष्पाचे सांद्रीभवन होते. बाष्पाचे रूपांतर गारवा वाढल्याने दवबिंदू सदृश थेबांत होते आणि दुसऱ्या दिवशी बाहेरील तापमान कितीही वाढले तरी आतील तापमान थंड राहते. त्यातून नर्सरीतील पिकांचे उष्णतेपासून संरक्षण होते.Israel Agricultural Technology
ओझोनयुक्त पाणी तंत्रज्ञान
शेरॉन सिंचन आणि फवारणीसाठी ओझोनयुक्त पाणी वापरतात आणि त्यासाठी स्पेनहून बायो-ओझोन यंत्र आयात केले आहे. त्याद्वारे गोड्या पाण्याचे स्रोत ओझोनयुक्त पाण्यात रूपांतरित होतात.
त्याद्वारे जमिनीतून उद्‍भवणारे बुरशीजन्य व जिवाणूजन्य रोग कमी होतात आणि स्यूडोमोनास, फ्लेव्होबॅक्टेरियम, स्ट्रेप्टोकोकस, लेजिओनेला आदी सूक्ष्मजीवांप्रति लढण्याचे काम हे पाणी करते. काही सूक्ष्मजीव हवेतून किंवा अन्य मार्गांनी स्थलांतरित होतात आणि पुन्हा वाढीसाठी अनुकूल स्थिती मिळेपर्यंत ते तग धरून सुप्तावस्थेत राहतात. अशा वेळी त्यांना नियंत्रणात ठेवण्यासाठी ओझोनयुक्त पाणी प्रभावी असल्याचे सिद्ध झाले आहे.Israel Agricultural Technology
त्याचा वापर पीक काढणीपश्‍चातही होतो आणि त्यातून भाज्यांची टिकवण क्षमता वाढण्यास मदत होते असे शेरॉन नमूद करतात. हे पाणी मुळांना मोठ्या प्रमाणत ऑक्सिजन पुरवठा करते. वनस्पती पेशीय स्तरावर श्‍वसन प्रक्रिया सुधारते. हे पाणी कुठलीही विषारी संयुगे तयार करत नाही की हानिकारक अवशेष मागे ठेवत नाही आणि फळझाडे, द्राक्षबागा आणि भाजीपाला पिकांत त्याचा वापर उपयुक्त ठरल्याची माहिती दौऱ्यात मिळाली.Israel Agricultural Technology
डॉ. प्रशांत नाईकवाडी, ८८८८८१०४८६
सेंद्रिय शेती व प्रमाणीकरण तज्ज्ञ, अध्यक्ष रोमीफ संस्था