निर्गुडी ही औषधी वनस्पती लॅमिएसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव व्हायटेक्स निगुंडो आहे. ती एक सुगंधी व औषधी वनस्पती मान आहे. तुळस, सब्जा या वनस्पतीही लॅमिएसी कुलातील आहेत असे म्हणतात. निर्गुडी मूळची पूर्व व दक्षिण आफ्रिका आणि आशियाच्या उष्ण प्रदेशातील असून पाकिस्तान, भारत, श्रीलंका, अफगाणिस्तान,जपान फिलिपीन्स या देशांत आढळते. जलाशयाच्या काठी तसेच गवताळ जागी ती बऱ्याचदा वाढलेली दिसून येत असते. निर्गुडीचे झुडूप किंवा लहान वृक्ष सरळ उभे, ३ -८ मीटर उंच वाढते. याचे खोड फिकट तपकिरी रंगाचे असते. पाने संयुक्त व अंगुल्याकार (हाताच्या बोटांसारखी) असून पर्णिका ३-६ व भाल्यासारख्या असतात. प्रत्येक पर्णिका २.५-५ सेंटी मीटर लांब असून मधली पर्णिका सर्वांत मोठी असते आणि ती देठाशी जुळलेली असते.
मुख्य देठ ३-५ सेंमी. लांब असतो. पानांच्या कडा दंतूर असून पानांच्या खालच्या साईटला लव असते. दले वरून गर्द हिरवी व खालून पांढरट रंगाची दिसत असतात. फुले स्तबकात येतात ती लहान व निळसर पांढरी असून फुलांच्या पाकळ्या वेगवेगळ्या आकाराच्या पाहायला मिळतात. फळे रसाळ, लोंबती, ४ मिमीटर आणि आकाराने गोल (वाटाण्याएवढी) आढळते. पिकल्यावर ती काळी किंवा जांभळी रंगाची होतात.
दक्षिण आणि आग्नेय आशियामध्ये निर्गुडीचा वापर पारंपरिक औषधांमध्ये केला जात असतो. या वनस्पतीत कॅस्टिसीन, आयसोओरिएंटीन, क्रायसोफिनॉल, फुक्टोज, ल्युटिओलिन इत्यादि प्रमुख घटक आढळत असतात. प्राण्यांवर केलेल्या संशोधनातून असे आढळून आले आहे की, या वनस्पतीमध्ये दाहरोधी, जीवाणूरोधी व वेदनाशामक गुणधर्म आहे असतात. तिच्या पानांचा वापर डासांना पळवून लावण्यासाठी केला जात असतो.
पाने व फळे कृमिनाशक असून पानांचा रस व्रणशुद्धीवर गुणकारी आहे मुळे कफोत्सारक, ज्वरनाशक व पौष्टिक असतात. फिलिपीन्समध्ये साठविलेल्या लसणाचे किडीपासून संरक्षण करण्यासाठी तिचा वापर जास्त करतात. लाकूड जळणासाठी तसेच काही जातांrच्या खोडापासून मिळणारे लवचिक लाकूड टोपल्या विणण्यासाठी हि वापर करतात. तिचा उपयोग शोभेसाठी व कुंपणासाठी जास्त प्रमाणात करतात.
