Insurance: विविध विमा कंपन्यांच्या जाहिराती आपण कायम बघत असतो, त्याच्यावरची मतंही वाचत असतो; मात्र विमा म्हणजे नक्की काय, हा प्रश्‍न उरतोच असतो. लाइफ इन्शुरन्स (Life Insurance ) आणि जनरल इन्शुरन्स यांच्यात काय फरक असतो, भरपाईचं तत्त्व काय असतं, त्यांची मुदत कशी गृहीत धरली जाते आदी प्रश्‍नांची उत्तरं काय आहे.
‘आयुर्विम्याला पर्याय नाही,’ हे घोषवाक्‍य आपल्या सर्वांच्या परिचयाचं झालेले आहे. विविध विमा (Insurance) कंपन्यांच्या वेगवेगळ्या विमा योजनांच्या जाहिरातीही आपण सतत वाचत असतो; पण हा विमा म्हणजे नेमकं असतं तरी काय, याविषयी थोडीशी माहिती आपण आज जाणून घेऊ या.
विमा म्हणजे विमा कंपनी आणि विमेदार यांच्यातला एक करार असतो, ज्यानुसार विशिष्ट दुर्घटना घडून विमेदाराचं आर्थिक नुकसान झाल्यास विमा कंपनी विमेदाराला नुकसान भरपाई देत असते. जाहिरात वाचून वा एजंटाकडून माहिती घेऊन एखादा इच्छुक विमेदार प्रपोजल फॉर्म (प्रीमियमच्या रकमेसह) विमा कंपनीकडं दाखल करत असतो.
प्रपोजल फॉर्मचा अभ्यास करून विमा कंपनी विमा मंजूर करण्याविषयी, विम्याच्या शर्तीविषयी निर्णय घेतं आणि तो इच्छुक विमेदाराला कळवला जात असतो. विम्याच्या सर्व अटी, शर्ती याची सविस्तर माहिती असलेला पॉलिसी बॉंडही पाठवला जातो आणि अशा प्रकारे या कराराला कायदेशीर अस्तित्व प्राप्त होतं असते. विम्याच्या कालावधीत करारात नमूद केलेल्या दुर्घटनांपैकी कोणती दुर्घटना घडली, तर झालेल्या नुकसानीची भरपाई विमेदाराला मिळत असते.
आता एखादं उदाहरण पाहू या आणि समजा मी कारखानदार आहे अन्‌ माझ्या कारखान्यात पाच कोटी रुपये किंमतीची यंत्रसामग्री आहे. अर्थात ही माझी मालमत्ता (ऍसेट) झाली आहे. समजा आकस्मिकपणे शॉर्ट सर्किट होऊन लागलेल्या आगीत या यंत्रसामग्रीचं मोठ्या प्रमाणात नुकसान झालं आणि जर या यंत्रांचा मी विमा घेतला नसेल, तर मी उद्‌ध्वस्तच होणार आहे. मात्र, विमा असेल तर मला विमा कंपनीकडून नुकसानभरपाई मिळेल आणि माझा कारखाना पूर्वपदावर येऊ शकत आहे. हा झाला सर्वसाधारण विमा किंवा याला जनरल इन्शुरन्स (General Insurance) म्हणतात.
आपण दुसरं एक उदाहरण पाहू या. हरी हा 35 वर्षांचा तरुण एका कंपनीत डेप्युटी मॅनेजर पोस्त आहे. त्याचा मासिक पगार 80 हजार रुपये असून, पत्नी आणि दोन मुलं त्याच्यावर अवलंबून (डिपेंडंट) ते आहेत. समजा, दुर्दैवानं अविनाशचं अपघातात वा अचानक उद्‌भवलेल्या आजारानं निधन झालं आहे. अशा वेळी त्या कुटुंबाचं अपार भावनिक नुकसान तर होईलच; पण त्याचबरोबर जी मोठी आर्थिक पोकळी निर्माण होईल, ती कशी भरून काढणार आहे? रोजचे खर्च कसे भागणार? मुलांची शिक्षणं, गृहकर्जाचे हप्ते… Insurance एक ना अनेक समस्या त्या कुटुंबासमोर उभ्या राहनार आहे.
मात्र, समजा अविनाशनं पूर्वीच पन्नास लाखाची (म्हणजे पन्नास लाख ‘सम ऍश्‍युअर्ड’) विमा पॉलिसी घेतली आहे आणि त्याचा प्रीमियम नियमितपणे भरलला आहे, तर अशा वेळी त्याच्या कुटुंबीयांना पन्नास लाख रुपयांच्या क्‍लेमची रक्कम मिळेत असते. ज्यातून त्या कुटुंबाची आर्थिक घडी नीट बसविण्यासाठी नक्कीच मोलाची मदत होईल… हा झाला आयुर्विमा(Life Insurance) किंवा लाइफ इन्शुरन्स असे म्हणतात.
इन्शुरन्सच्या (Insurance) या दोन मुख्य शाखा आहेत ती एक लाइफ इन्शुरन्स – जिथं फक्त मानवी जीवनाला विमा संरक्षण दिलं जातं असते. दुसरी जनरल इन्शुरन्स – जिथं लाइफ इन्शुरन्स सोडून इतर सर्व मालमत्तांचा विमा होत असतो; म्हणूनच याला ‘नॉन-लाइफ इन्शुरन्स’ (Non-Life Insurance) असंही म्हणत असतात.
आपला सिबिल/क्रेडीट स्कोर पहा आपल्या मोबाईलवर फक्त दोन मिनिटात
जनरल इन्शुरन्सचे करार एक वर्षाचे असतात आणि या काळात मालमत्तेचं नुकसान झाल्यास नुकसानीची मोजदाद करून जेवढं नुकसान झालं असेल, तेवढीच भरपाई दिली जात असते. लाइफ इन्शुरन्सचे करार मात्र दीर्घकालीन आहे. विमेदाराचा मृत्यू झाल्यास वारसांना विमा रक्कम (सम ऍशुअर्ड) दिली जात असतो. कारण एखादी मानवी व्यक्ती मरण पावल्यास झालेलं नुकसान पैशांत मोजणं शक्‍य नसतं आणि अशा नुकसानीची ‘भरपाई’ करणं तर अशक्‍यच होत आहे.
‘व्यक्तीच्या आकस्मिक निधनामुळं झालेलं आर्थिक नुकसान समाजानं वाटून घेऊन त्या कुटुंबाला आर्थिक साह्य करायचं,’ या अर्थानं विमा ही संकल्पना खूपच पुरातन असते; पण त्याची शास्त्रशुद्ध सुरवात साधारण तीनशे वर्षांपूर्वी युरोपमध्ये झाली आहे. भारतात 1818 मध्ये ‘ओरिएंटल’ ही पहिली विमा कंपनी सुरू झाली होती. 1955 पर्यंत भारतात अनेक देशी/ परकी खासगी कंपन्या विमा क्षेत्रात कार्यरत होत होत्या.
1956 मध्ये आयुर्विमा व्यवसायाचं आणि 1972 मध्ये जनरल इन्शुरन्सचं राष्ट्रीयीकरण करण्यात आलं आहे. त्यामुळं आयुर्विमा क्षेत्रात फक्त ‘एलआयसी’ आणि जनरलमध्ये नॅशनल, ओरिएंटल, युनायटेड इंडिया आणि न्यू इंडिया या चार कंपन्या काम करू लागल्या आहे. 1990 च्या दशकात आपल्या देशात खुल्या आर्थिक धोरणाचे वारे वहायला सुरवात झाली आणि आयआरडीए ऍक्‍ट 1999 नुसार विमा क्षेत्र पुनश्‍च खासगी कंपन्यांना खुलं करण्यात आलं आहे. आज आयुर्विमा क्षेत्रात 23, तर जनरल इन्शुरन्समध्ये 29 खासगी कंपन्या कार्यरत आहेत आणि या संपूर्ण विमा क्षेत्रावर भारतीय विमा नियामक आणि विकास प्राधिकरणाचं (आयआरडीए)चं कडक नियंत्रण असतं.
आयुर्विम्याप्रमाणंच ‘आरोग्य विमा’ही आज काळाची गरज बनली आहे आणि आजकाल वैद्यकीय खर्च गगनाला भिडले आहेत. एखादी व्यक्ती केवळ चार-पाच दिवसांसाठी रुग्णालयात दाखल झाली, तरी हा वैद्यकीय खर्च लाखांच्या घरात जात असतो, असा अनुभव आहे आणि हे सर्वसामान्यांच्या आवाक्‍याबाहेरचं आहे. अशा वेळी आरोग्य विम्याची पॉलिसी असेल, तर हा वैद्यकीय खर्च विमा कंपनीकडून परत मिळू शकत आहे. हा विमा आता लाइफ आणि जनरल या दोन्ही प्रकारच्या कंपन्यांत उपलब्ध करून दिल्या आहेत.Insurance