जीवन जगताना आजच्या जीवनामध्ये उर्जेचे अनन्य साधारण महत्त्व आहे. उर्जा वापराच्या प्रमाणावर उत्पादन, क्षेत्रीय विकास व पर्यायाने जीवनमान अवलंबून जास्त आहे. उर्जेच्या पारंपारिक आणि अपारंपरिक साधनांचा समन्वयीत, यथोचित व काळजीपूर्वक वापर केल्यास आजच्या उर्जा संकटावर थोडी मात केली जाता येयेल. उर्जेचे योग्य व्यवस्थापन, संयोजन, संवर्धन व नियमन केल्यास शेतकऱ्यांचे राहणीमान सुद्धा वाढेल असते. आजकाल अपारंपरिक उर्जचलित उपकरणे व योजना जसे सुर्यचुल, सौर उष्णजल संयत्र, सौर पथदीप, सौर फवारणी संच, सौर सिंचन व्यवस्था, सौर गृह प्रकाश प्रणाली, विजेरी प्रभारण, पवन चक्की, जैववायू संयत्र, कृषी अवशेषापासून विद्दुत निर्मिती प्रकल्प इत्यादी पेक्षा जास्त वापरत आहेत.
सौर जल निर्लवनीकरण संयत्र
डॉं. पं.दे.कृ.वि. निर्मित १ मी. * २ मी. क्षेत्रफळाच्या जलशुद्धीकरण (निर्लवणीकरण ) यंत्रापासून साधारणतः ३ ते ४ लिटर पाणी दिवसागणिक शुद्ध केले जात असते. या संयात्रापासून उपलब्ध होणाऱ्या पाण्याचा उपयोग मुख्यतः पिण्यासाठी त्याच बरोबर आरोग्य केंद्र, विजेरी प्रभारण व कार्यशाळा येथे केला जात असतो.
सौर फोटो व्होल्टाइक/ विद्दुत कुंपण प्रणाली
विद्दुत प्रदाय किंवा सौर फोटो व्होल्टाइक पेंनेलद्वारे विजेरी (विद्दुत घट) प्रभारित केली जात असते. हि दिष्टधारा नियंत्रक व कंपन/ स्पंदन उर्जा देयक मधून तार कुंपणास जोडली जात असते. नियंत्रकामुळे अतिभार, विजेरीचे अतिप्रभारण स्पंदन/ तरंगाचे अंतरायिक उच्च व्होल्टता निर्माण , इत्यादीचे नियमन होत असतो. विद्दुत कुंपण हे पाळीव किंवा रानटी जनावरे, घुसखोर इत्यादींना अटकाव करत असते. जवळ जवळ एक सेकंद कालांतराने उच्च विद्दुत विभव (४ किलोव्होल्ट ते १० किलोव्होल्ट )कंपने फक्त १/३०० सेकंद इतका वेळ टिकतात व त्यामुळे प्राण्यांना विजेचा झटका जोरात बसला तरी अगदी सुरक्षित आहे. विद्दुत कुंपण हे काटेरी ताऱ्याच्या कुंपणापेक्षा अधिक परिणामकारक व स्वस्त बसत आहे. साधारणतः एक किलोमीटर अंतरासाठी रु. १.२५ लाख विद्दुत कुंपण उभारण्यासाठी खर्च येत असतो.
सुर्यचुल
सुर्यचुल सौरउर्जेचा वापर करून अन्न शिजविता येते. भात, भाजी, वरण, बटाटे, रताळी इत्यादी उकडता येतात तसेच बिस्कीट, केक, शेंगदाणे, मिरची इत्यादी भाजता येत असते. उपकेंद्रित सौर शेगडीमध्ये पोळ्या व तळणाचे पदार्थ उत्तमपणे करता येत असता.
उर्जा संवर्धन
- उर्जा संवर्धन म्हणजेच जणू काय उर्जा निर्मिती आहे. उर्जेची बचत खाली दिलेल्या सुचनांचे पालन केल्याने होऊ शकते व त्यामुळे खर्च वाचतो व बचत होते.
- अन्न शिजविताना योग्य प्रमाणात पाणी वापरावे व अर्धा तास आधी धान्य भिजवून ठेवा.
- गस वरील एक उकालीनंतर गस कमी करून अन्न शिजवून ठेवा.
- विजेचा बल्ब (ताप दिप्तीदीप ) ऐवजी टयुब ( प्रती दिप्तीदीप) दिव्यांचा उपयोग जास्त करावा.
- कमी जास्त काम आसल्यास कामाच्या आवश्यकतेनुसार योग्य क्षमतेच्या मोटरची निवड करावी.
- पाणी उपसणाऱ्या संवाहन प्रणालीमध्ये जास्त बेंड व कमी व्यासाचे पाईपाचा वापर कमी करावा.
- सौर शक्ती चाळीत उपकरणांचा जास्तीत जास्त वापर हा करावा.
- मोटार नेहमी स्वच्छ व थंड ठेवावी, त्यामुळे ती लवकर थंड होईल.
- मोटाराला लावावे व खराब झालेले बेअरिंग त्वरित बदलण्यात यावे.
सुधारित चुली
खेड्यामध्ये स्वयंपाकासाठी मुख्यतः पारंपारिक दोन वैलीच्या चुलीचा वापर केल्या जात असतो. या चुलींची औष्णिक क्षमता फक्त ९-१० टक्के परेंत असते. या चुलीचा धूर स्वयंपाकात साठत असतो . त्यामुळे डोळ्यांची जळजळ व फुफ्फुसाचा कर्करोग होण्याची जास्त शक्यता असते. गत आता काही वर्षात विविध प्रकारच्या सुधारित चुलीचे तंत्रज्ञान विकसित झाले आहे. मागील काही वर्षात विकसित झालेल्या आणि पारंपारिक चुलीशी साम्य असलेल्या चुलीमध्ये डॉं. पं.दे.कृ.वि. उर्ध्वझोत चूल, सुधारित जलनिगम व सुधारित टिकाऊ टीएनएयु चूल विदर्भात वापरण्यायोग्य ठरत आहेत. या चुलीच्या वापरमुळे ३०-३५ टक्के इंधन बचत, वेळेची बचत आणि प्रदुषनातही लक्षणीय घट आढळून आली आहे.