कांदा साठवणुकीतील रोग व त्यांचे व्यवस्थापन ( Onion storage diseases and their management )

diseases बाजारभावातील प्रचंड तफावतीमुळे चर्चेत राहणारा कांदा हा दैनंदिन आहारातील महत्वाचा घटक असतो. महाराष्ट्रात कांदा लागवड खरीप (जुलै व ऑगस्टचा पहिला आठवडा), रांगडा (ऑक्टोबर व नोव्हेंबरचा पहिला आठवडा) व रब्बी/उन्हाळी (डिसेंबर व जानेवारींचा पहिला आठवडा) अशा तीन हंगामात केली जात असते. राज्यात खरीप २८ टक्के, गंगडा २५ ते २५ टक्के तर रब्बी ५५ ते ६५ टक्के क्षेत्रावर कांदा लागवड केळी जात असते. खरिपातीळ कांदा साधारणत: नोव्हेंबर ते डिसेंबर, रांगडा कांदा जानेवारी- ते मार्च तर रब्बी कांदा मे ते नोव्हेंबर महिन्यापर्यंत बाजारात उपलब्ध होत असतो.

ख्बी कांद्याखळीळ जास्तीचे क्षेत्र तसेच अनुकूल हवामान यामुळे एकूण उत्पादन वाढल्याने रब्बी कांद्याचे बाजारभाव घसरत असतात व शेतकरी अडचणीत येतात. उपाय म्हणून शेतकरी ख्बी कांद्याची साठवण कस्तात व असा साठवण केळंळा कदा बाजारभाव वधाल्यावर ग्राहकांना उपळध केळा जातो आणि परंतु साठवणुकीच्या काळात होणारी वजनातीळ घट, अंकुरण (कोंब येणे) तसेच रोग व किडींची लागण यामुळे माळाचे बाजासमूल्य कमी होत असते व शेतक-यांचे काही प्रमाणात नुकसान सामना करावा लागतो. सदर लेखात साठवणुकी दरम्यान कांद्यावर येणारे विविध बुरशीजन्य व जिवाणूजन्य रोग आणि त्यांचे व्यवस्थापन याविषयीची माहिती देण्यात येत आहे.

बुरशीजन्य रोग (Fungal diseases )

काळी बुरशी ( Black fungus )

हा रोग एॅस्परजीलस नायजर नावाच्या बुरशीमुळे होत असतो. कांदा साठवणुकी दरम्यान ३८ ते ३५ अंश सें.ग्रे पेक्षा अधिक तापमान व ७५-७८ टक्के फेक्षा जास्त आद्रता यामुळे रोगाचा प्रादुर्भाव वाढत असतो. महाराष्ट्रात जुलैं ते सप्टेंबर महिन्यात वातावरणातील आद्रता वाढल्यामुळे कांदाचाळीत सर्वच ठिकाणी हा रोग आढळत असतो. कांद्याच्या वरच्या पापुद्रयाच्या आत काळ्या रंगाच्या बुरशीचे असंख्य पुंजके दिसत असतात. बुरशीची वाढ होऊन वरच्या एक दोन पापुद्रयापर्यंत पोहचते आणि कालांतराने कांद्याचा पृष्ठभाग काळष होतो व अशा काजळीग्रुक्त कांद्याला कमी बाजारभाव मिळत असतो.

मानकुज ( Mankuz )

साठवणुकीत येणा-या अनेक रोगांपैकी हा एक महत्वाचा रोग असतो आणि हा रोग बोट्रायटीस ली नावाच्या बुरशीमुळे होत असतो. रोगाची लागण काढणीस आळेल्या कांद्याळा होते व रोगाची लक्षणे साठवणुकीत दिसू लागत असतात.

या रोगामुळे कांद्याचे ५०-५५ टक्क्यापर्यंत नुकसान होऊ शकते. रोगकास्क बुरशी कांद्याची मान व काढणीच्या वेळी कांद्याला झालँळी झुंजा यातून आत शिरकाव करत असते. मानंतीळ पेशी मऊ पडून रोगग्रस्त कांदे सडतात व त्यावर धूसर राखाडी रंगाच्या बुरशीचे आवरण तयार होत असते. रोगग्रस्त कांदा उभा कापल्यास मानेखळचा भाग शिजल्याप्रमाणे तपकिरी दिसत असतो. वाढल्यास या रोगाचा अधिक प्रसार होतो आणि रोगट बियाण्यामार्फतही हा रोग पसरतो.

निळी बुरशी (Blue fungus )

हा रोग पेनेिसिलियम नावाच्या बुरशीमुळे होतो आणि सुरुवातीस कांद्यावर पिवळ्या रंगाचे खोळगट चट्टे पडतात व त्यावर हिरवट नेिळसर बुरशीची वाढ होत असते. मध्यम तापमान (२१-२६ अंश सेंग्रे.) व उच्च आद्रता रोगाच्या वाढीस चालना देते.

प्लेट रॉट (Plate Rot )

हा रोग फ़्युज्यारिम आोक्सोस्प्लांरम नावाच्या शैतातूनच झालेली असतं परंतु लक्षणें साठवणुकीत आढळत असतात. कांद्याच्या मुळाकडच्या भागापासून रॉगाची सुरुवात होऊन लालतपकिरी कूज़ दिसतें ही कूज़ काद्याच्या वरच्या भागाकड पसर्गात व त्यावर गुलाबी-पांढ्या रंगाच्या बुरशीची वाढ होतं असते. साठवणुकी दरम्यान अधिक तापमान (3५ तें 80 अंश सें.में.) व अधिक आद्रता (७५ त ४0 टक्के) रोगाच्या वाढीस अनुकूल आहे.

जिवाणूजन्य रोग (Bacterial diseases )

विटकरी सड (Brown mot)

हा रोग सुडोमोनास आरुजीनोसा नावाच्या जिवाणूमुळे होत असतो आणि या रोगाची लागण शेतातूनच झालेली असते व साठवणुकी दरम्यान कांद्याच्या मानेजवळच्या भागापासून रोगाची सुरुवात होऊन आतला भाग सडून तपकिरी होतो . सड आतील पापुद्रद्यापासून सुरु होऊन हळू-हळू बाहेरच्या आवरणापर्यंत पसरत असते. बाहेरुन कांदा चांगला दिसतो, परंतु हलके दाबल्यास मऊ लागती व पांढरा चिकट द्राव मानंच्या भागातून बाहेर येतां व त्याचा घाणेरडा वास येत असतो. बाहेरुन निरोगी भासणारें रांगग्रस्त कांदे निवडून वंगळे करणें अवघड जातं आणि कांदा काढणीच्या वंळी पावसात सापडला आणि व्यवस्थित सुकवला नाहीं तर साठवणुकोत या रॉगाचा प्रादुर्भाव वाढत असतो.

रोग व्यवस्थापन (Disease management )

साठवणुकीत आढळणा-या ब-याच रांगांची लागण शंतातूनच झालेली असतं आणि कांदा काढणीनंतर व्यवस्थित न सुकवणें आणि साठवणींच्या चुकीच्या पद्धती यामुळे रोगांच्या वाढीस चालना मिळते. साठवणुकीत रांगांमुळे होणारें नुकसान टाळण्यासाठी, कांदा लागवडीपासून साठवणुकीपर्यंत विविध टप्प्यावर उपाययोजना केल्या जात असतात.

लागवड ( Cultivation )

ट्रायकोडर्मा मिश्रित शेणखताचा जमिनीत वापर करावा (यासाठीं प्रतीं हेक्टर ५-५.५ किलो ट्रायकांडमाँ 100 किलो शेणखतासाबत मिसळून दहा दिवसापर्यंत ओलसर शेणखतावर वाढू द्यावा व नंतर जमिनीत मिसळवतात). कांद्यासाठी नत्रःस्फुरदपालाश यांच्या शिफारशीत मात्रा (१००:५०:५० केिली/ हेंकटर) दिली पाहिजे. कांदा लागवडीच्या वंळी जमिनीत गधक 20 तें 32 किलो/हेक्टल प्रमाणे वापर केल्यास दर्जेदार उत्पादन मिळतं व साठवणुकीत कांदा टिकण्यास मदत होत असते. रॉपांची पुनर्लागवड करण्यापूर्वी रॉपांची मुळे ०.२ टक्के (२ग्रॅम/लेि.) च्या द्रावणात १० ते १५ मिनिटापर्यंत बुडवावीत व नंतर लागवडीसाठी वापर करावा.

फवारणी ( spraying )

कादा काढ़णींच्या १५ त 22 दिवस आधीं उभया पिंकावर कार्बोन्डश्चिम (२ ग्रॅम/लि.) अधिक स्ट्रॅप्टींसायक्लीन (०.१ ग्रॅम/लेि) अधिक स्टिकर (१ मिलि/लि.) या प्रमाणे फवारणी करावी,

कांदा काढणी (Onion harvest )

कांद्याच्या ५० टक्क्या पेक्षा जास्त माना पडल्यावर पातींसहित काद्याचीं काढ़णीं करावीं आणि कादा काढ़णींच्या १५ ते 20 दिवस आधीं पाणीं देणें थाबवार्वे कांदा काढ़णीनतर २ तें 3 दिवस पातीसहित तों शैतातच सुकवावा आणि कांदा काढणीच्या वंळी कंदांना इजा होणार नाही, याची कालजीं ध्यावी,

कांदा छाटणी (Onion pruning )

बरंचसं रांगकारक मानंतून कांद्यात प्रवंश करतात, त्यामुळे कांदा छाटणी करताना लांब नाळ (२ तें ३ सें.मी.) ठंवून छाटणी करून घावी. छाटणी केलेलं कांदं पातळ थर देऊन १५-१८ दिवस सावलीत सुकवावंत. जाड मानंचे, जोडकांदे निवडून वंगळे करावंत व बारीक मानेंचें निरांगी कांदं साठवणुकीसाठी वापरत असतात.

साठवणगृह (Storage room )

कांदाचाळ उंचावर, पाणी न साचणा-या जागेवर व हवेशीर असावी आणि चाळींभोवती गवत व घाण असणार नाही याची काळजी घ्यावी. दोनपाखी चाळ पूर्व-पश्चिम तर एकपाखी चाळ दक्षिणोत्तर असावी आणि चांगल्या साठवणींसाठी साठवणगृहात ६० तें ७० टक्कें आद्रता असावी तर तापमान २५ तें 30 अंश सें.ग्रॅ.च्या दरम्यान असावं. कांदा चाळीत भरण्यापूर्वी रेिंकाम्या चाळीत 0.३ टक्के काबॅन्डॅड्रिोमची फवारणी करावी. चाळीत कांदा 3 तें ४ फूट ऊंची पर्यतन भरावा व दर दीड तें दीन महिन्यानी सडलेंलें किंवा कोंब आलेलें कांदं निवडून वेगळं करावेत. तळाशी हवा खेळती असणा-या कांदाचाळीत गंधकाची धुरी देणे फायदेशीर ठरत असत.

diseases: कांदा साठवणुकीतील रोग व त्यांचे व्यवस्थापन