जनावरे स्वच्छ दूध उत्पादनामुळे (milk production) दुधाची प्रत चांगली राहण्यास मदत होत असते. जनावरे पावसाळ्यात वातावरणातील ओलावा वाढल्याने जीव-जंतूची वाढही मोठ्या प्रमाणात होत आहे. दूध जनावरांच्या कासेतून बाहेर आल्यानंतर ते डेअरीला पोहोचेपर्यंत त्यातील जीवाणूंची वाढ मोठ्या संख्येने होत आहे हे आपणास माहित आहे.जनावरे गायीची धार काढण्याअगोदर गायीला चांगला खरारा करून घ्यावायचा आहे. कास (udder) स्वच्छ, निर्जंतुक पाण्याने धुऊन घ्यावी लागते. धार काढण्यापूर्वी कास स्वच्छ कापडाने कोरडी करून घ्यावी. धार काढण्याची जागा स्वच्छ आणि निर्जंतुक असल्याची खात्री केली पाहिजे.
धार काढणाऱ्या व्यक्तींचे हात स्वच्छ आणि कोरडे असले पाहिजे. त्यांची नखे खरडून कापलेली असावीत. दूध हलक्या हाताने मात्र वेगाने काढले पाहिजे. गायीची धार काढण्याची वेळत बदल करू नये. दूध काढण्यासाठी वापरायची भांडी स्वच्छ, कोरड्या आणि निमुळते तोंड असलेल्या भांड्यात काढली पाहिजे. भांडी शक्यतो स्टेनलेस स्टीलची (Stainless steel) असली पाहिजे. भांडी धुवून झाल्यानंतर ती कोरडी करण्यासाठी पालथी करून उन्हात ठेवावीत.
धार काढताना पूर्ण दूध हे काढून घेतले पाहिजे आणि धार काढण्याची पद्धत योग्य म्हणजे पूर्ण हात पद्धतीने (Full Hand Method) धार काढली पाहिजे. पूर्ण हात पद्धतीमध्ये अंगठा न दुमडता पाचही बोटांत म्हणजे हाताच्या मुठीत गायीचे सड पकडून दाब देऊन धार काढली जात असते. यामुळे संपूर्ण कासेवर समान दाब पडत असतो आणि जनावराला त्रास न होता दूध काढणे सोपे होत आहे. धार काढण्याची ही पद्धत सर्वात जास्त योग्य व सुरक्षित आहे.
जनावरांची दर आठवड्याला मस्टायटीसची (Mastitis) चाचणी करून घेतली पाहिजे. धार काढण्यापूर्वी जनावरांची कास व सड स्वच्छ पाण्याने धुऊन कोरडी घ्यावी आणि कास निर्जंतुक करण्यासाठी सौम्य पोटॅशियम परमॅग्नेटचा वापर करावा.
रवंथ करणाऱ्या जनावरांचे पोट हे कोटी पोट, जाळी पोट, पडदे पोट आणि खरे पोट या चार कप्प्यांमध्ये विभागलेले आहेत. कोटी (Rumen) पोट अन्ननलिकेसोबत जोडले गेलेले असते आणि चर्वण केलेले खाद्य कोटी पोटात एका ठिकाणी जमा होऊन त्याचा गोळा तयार होत असतो. यात मुख्यत्वे न पचलेले घटक असतात आणि ज्यांचे रवंथ (Rumination) प्रक्रियेमध्ये पुन्हा चर्वण केले जात असते.
कोटीपोटाच्या भित्तीकेमधून विविध घटक शोषले जातात, तसेच सूक्ष्मजीवाणूद्वारे प्रथिने, कर्बोदके यांचे साध्या प्रकारात रुपांतर केले जात असते. कोटी पोटाचा सामू कमी जास्त झाल्यास पोटफुगी (Bloat) होऊ शकत आहे. खाद्यामध्ये लोखंडी, धारधार अखाद्य वस्तू जाळी पोटात अडकून बसतात आणि जाळी पोट हे मधमाश्यांच्या जाळ्यासारखे असते. पडदे पोटामध्ये विविध प्रकारचे अनेक पडदे दिसतात. खऱ्या पोटामध्ये संप्रेरकामार्फत विघटन केले जाते असते.
पचनक्रिया तोंडामध्ये सुरु होऊन लाळ मिसळली जात असते . हे लाळमिश्रित खाद्य कोटीपोटामध्ये जात आहे आणि मोठी जनावरे चारा पटापट खाल्यानंतर ते कोटी पोटात जाऊन तरंगत राहते. जनावरे बसल्यावर परत हे अन्न तोंडात आणून त्यात लाळ मिसळली जाते, यालाच आपण रवंथ करणे असं होय म्हणतो.
पावसाळ्यात जनावरांची खुरे नरम का पडतात हे हि पाहणार आहोत
वातावरणात ऋतुमानानुसार होणारे बदल लक्षात घेऊन, व्यवस्थापनात योग्य बदल न केल्यास दूध उत्पादनात (milk production) फरक दिसून येत असतो . बदलत्या वातावरणामुळे जनावरांना विविध आजारांची बाधा होत असते. गोठ्यातील अस्वच्छता, दलदल आणि खडबडीत पृष्ठभाग खुरांच्या आजारास कारणीभूत आहे.
पावसाळ्यात (rainy season) सर्वत्र झालेला चिखल, या चिखलातून जनावरांना चरायला नेल्याने, तसेच गोठ्यात सततचा असणारा ओलावा खुरांना संसर्ग होण्यास कारणीभूत आहे. पावसाळ्यात जनावरांची खुरे नरम पडल्याचे प्रकार आपण पाहत असतो आणि काही वेळेस जनावरांची कमी झालेली रोगप्रतिकारशक्ती खुरांच्या आजारास (hooves disease) कारणीभूत ठरत असते. पावसाळ्यात खरिपातील (Kharif) शेतीकामांची लगबग देखील सुरु झाल्याने, बैल शेतीकामांसाठी निरोपयोगी ठरत असतात.
बंदिस्त गोठ्याच्या तुलनेत मुक्तसंचार गोठ्यात (Loose Housing System) जनावरांची खुरे नरम पडण्याचे प्रमाण जास्त दिसत असते. जनावरे शेणात आणि मूत्रात जास्त वेळ उभी राहिल्यास खुरे नरम पडत असतात आणि नरम पडलेली खुरे आजारास कारणीभूत ठरतात. नरम खुरांमध्ये व्रण तयार होतात आणि खुरांमध्ये गळू यायला लागतो. पुढे जाऊन खुरांच्या आतील भागातील लॅमिना (Lamina) या नाजूक भागाचा दाह होत असतो. खुरांचा दाह झाल्याने जनावरांना अचानक उठायला व बसायला त्रास सुरु होतो. खुरांचा दाह होत असल्याने पाय जमिनीवर टेकवत नाहीत आणि जनावरांना ताप येतो. श्वासाची गती वाढते आणि खुरांचा होणारा दाह पशुपालकांच्या वेळीच लक्षात न आल्यास खुरांना संसर्ग सुरु होत असतो.
नरम पडलेल्या खुरांना लवकर भेगा पडतात. भेगांमध्ये जीवाणू संसर्ग होऊन खुरांचा दाह सुरु होत असतो . खुरांना संसर्ग झाल्याने, त्यातून सडल्यासारखा वास यायला लागतो. सुरुवातीला खुरांना तडा जाऊन जखमेतून ‘पू’ यायला लागतो. वेळेत उपचार न झाल्यास संसर्ग संध्यापर्यंत पोहोचतो.
जनावरांची खुरे वर्षातून एकदा, पावसाळ्याआधी योग्य प्रकारे तपासून घेतली पाहिजे. खुरांची कमी जास्त वाढ झाल्याने, जनावरांना त्यांचे वजन सर्व पायांवर संतुलितपणे पेलणे अवघड जात असते. जनावरांवर शारीरिक ताण आल्याने, खुरांच्या आजारास लवकर बळी पडत जातात. तुमचा गोठा मुक्त संचार पद्धतीचा असल्यास त्यातील आधीचा थर काढून, पावसाळ्याआधी नवीन मुरूम पसरवून घेतला पाहिजे. जनावरे उभी राहण्याची जागा चिखलमुक्त आणि कोरडी ठेवली जावी. आणि बंदिस्त गोठा असल्यास जनावरांना स्वच्छ आणि कोरड्या जागी बांधली पाहिजे. जनावर लंगडत असल्यास त्याच्याकडे दुर्लक्ष न करता पशुवैद्यकाचा सल्ला हा घेतला पाहिजे.
